विविध प्रसंगी निरनिराळ्या व्ठापकरताकाकाणी राष्ट्र्ध्वज उभारतात . राष्ट्रध्वज लावण्याची योग्य पद्धत कोणती याविषयी सम्पूर्ण माहिती असणे अत्यंत आवश्यक असल्यामुळे या बाबतीत वेळोवेळी देण्यात आलेल्या सूचना सर्वसाधारण मार्गदर्शनासाठी या संहितेत एकत्र केल्या आहेत.
- सर्वसाधारण :-
सरकारीरीत्या ध्वज लावण्याच्या सर्व प्रसंगी , भारतीय मानक संस्थेने ठरवून दिलेल्या प्रमाणानुसार तयार केलेला आणि त्या संस्थेचे प्रमाणाचिन्ह असलेला ध्वज वापरण्यात यावा . इतर प्रसंगी सुद्धा केवळ आशाच प्रकारचे योग्य आकाराचे ध्वज लावले जाणे इष्ट आहे .
२. आकार :-
राष्ट्रध्वजाचे प्रमाणित आकार पुढे दिले आहेत .
- ६३००मि . मी. X ४२०० मि . मी .
- ३६००मि . मी . X २४००मि . मी .
- २७००मि . मी . X १८००मि . मी .
- १८००मि . मी. X १२००मि . मी .
- १३५०मि . मी. X ९००मि . मी .
- ९००मि . मी . X ६००मि . मी.
- ४५०मि . मी . X ३००मि . मी .
- २२५मि . मी. X १५०मि . मी .
- १५०मि . मी. X १००मि . मी.
३. ध्वज लावण्याची योग्य पद्धत :-
१)ज्या ज्या ठिकाणी ध्वज उभारतात अशा प्रत्येक ठिकाणी तो उच्च स्थानी आणि स्पष्टपणे दिसेल आशा रितीने लावला पाहिजे .
२)जेथे कोणत्यही इमारतीवर ध्वज लावण्याची प्रथा आहे तेथे त्या इमारतीवर रविवार व सुट्टीचे दिवस धरून दिवशी ध्वज ध्वज लावण्यात येईल आणि या संहितेमध्ये उपबंधित केले असेल ते खेरीजकरुन हवामान कसेही असले तरी सुर्योदयापासुन सुर्यास्तापर्यंत ध्वज लावण्यात येईल. अशा इमारतीवर रात्रीसुद्धा ध्वज लावण्यात येईल . पण अगदी विशेष प्रसंगीच तो रात्री लावावा .
३) ध्वजारोहणावेळी ध्वज नेहमी झर्र्कन वर चढवावा आणि उतरविताना मात्र तो सावकाशपणे विधिपुर्वक उतरविण्यात यावा ध्वजारोहण व ध्वजावतरण जेव्हा बिगुलाच्या प्रसंगोचित्त सुरांवर करायचे असेल अशा वेळी ध्वज चढवण्याची व उतरविण्याची क्रिया त्या सुरांचेबरोबर झाली पाहिजे .
४)जेव्हा खिडकीची कड, सज्जा अगर इमारतिचा पुढिल भाग अशा ठिकाणी आडव्या किंवा तिरक्या बसवलेल्या काठीवरून ध्वज फडकविण्यात येतो तेव्हा ध्वजाची केशरी रंगाची बाजू वरच्या टोकाकडे आसावी .
५)जर ध्वज इतर प्रकारे म्हणजे भिंतीवर सपाट व आडवा लावण्यात आला असेल तर ध्वजातील केशरी रंगाचा पट्टा सर्वात वर असावा , जर ध्वज उभा लावण्यात आला असेल तर ध्वजाची केशरी रंगाची बाजू त्याच्या उजव्या बाजूस असावी म्हणजे ध्वजाकडॆ तोंड करून उभ्या असलेल्या व्यक्तीच्या डाव्या बाजूस असावी .
6)पूर्व- पश्चिम अगर दक्षिणोत्तर जाणार्‍या रस्त्याच्या मध्यभागी ध्वज लावताना तो उभा लावावा व त्याची केशरी रंगाची बाजू पुर्व-पश्चिम रस्त्यावर उत्तरेकडे आणि दक्षिणोत्तर रस्त्यावर पूर्वेकडे असावी .
7)एखाद्या व्यासपीठावर ध्वज लावावयाचा असेल तेव्हा वक्त्याचे तोंड श्रोत्यांकडे असताना त्याच्या उजवीकडे काठीवर ध्वज लावण्यात यावा अथवा वक्त्याच्या पाठीमागे लावताना तो भिंतीवर वक्त्याच्या वरच्या बाजूस लावावा .
8)पुतळ्याच्या अनावरणासारख्या प्रसंगी ध्वज लावताना तो स्पष्ट दिसेल अश्या वेगळ्या जागी लावण्यात यावा
टीप: पुतळ्याचे अगर स्मारकाचे आच्छादन म्हणून ध्वजाचा वापर करू नये
9)ध्वज मोटारीवर लावायचा असेल तर तो मोटारीच्या पुढे बॉनेटच्या मध्यावर मजबूतपणे बसवलेल्या सळईवर लावण्यात यावा .
10)मिरवणूकीत अथवा संचलनाच्या वेळी ध्वज फडकत न्यावयाचा असेल तर तो चलनार्‍यांच्या उजव्या म्हणजेच खुद्द ध्वजाच्या उजव्या बाजूस असावा . अगर अशा प्रसंगी इतर आणखी ध्वजांची रांग असेल तर तो त्या रांगेच्या मध्यभागी पुढे असावा .
२)जेथे कोणत्यही इमारतीवर ध्वज लावण्याची प्रथा आहे तेथे त्या इमारतीवर रविवार व सुट्टीचे दिवस धरून दिवशी ध्वज ध्वज लावण्यात येईल आणि या संहितेमध्ये उपबंधित केले असेल ते खेरीजकरुन हवामान कसेही असले तरी सुर्योदयापासुन सुर्यास्तापर्यंत ध्वज लावण्यात येईल. अशा इमारतीवर रात्रीसुद्धा ध्वज लावण्यात येईल . पण अगदी विशेष प्रसंगीच तो रात्री लावावा .
३) ध्वजारोहणावेळी ध्वज नेहमी झर्र्कन वर चढवावा आणि उतरविताना मात्र तो सावकाशपणे विधिपुर्वक उतरविण्यात यावा ध्वजारोहण व ध्वजावतरण जेव्हा बिगुलाच्या प्रसंगोचित्त सुरांवर करायचे असेल अशा वेळी ध्वज चढवण्याची व उतरविण्याची क्रिया त्या सुरांचेबरोबर झाली पाहिजे .
४)जेव्हा खिडकीची कड, सज्जा अगर इमारतिचा पुढिल भाग अशा ठिकाणी आडव्या किंवा तिरक्या बसवलेल्या काठीवरून ध्वज फडकविण्यात येतो तेव्हा ध्वजाची केशरी रंगाची बाजू वरच्या टोकाकडे आसावी .
५)जर ध्वज इतर प्रकारे म्हणजे भिंतीवर सपाट व आडवा लावण्यात आला असेल तर ध्वजातील केशरी रंगाचा पट्टा सर्वात वर असावा , जर ध्वज उभा लावण्यात आला असेल तर ध्वजाची केशरी रंगाची बाजू त्याच्या उजव्या बाजूस असावी म्हणजे ध्वजाकडॆ तोंड करून उभ्या असलेल्या व्यक्तीच्या डाव्या बाजूस असावी .
6)पूर्व- पश्चिम अगर दक्षिणोत्तर जाणार्‍या रस्त्याच्या मध्यभागी ध्वज लावताना तो उभा लावावा व त्याची केशरी रंगाची बाजू पुर्व-पश्चिम रस्त्यावर उत्तरेकडे आणि दक्षिणोत्तर रस्त्यावर पूर्वेकडे असावी .
7)एखाद्या व्यासपीठावर ध्वज लावावयाचा असेल तेव्हा वक्त्याचे तोंड श्रोत्यांकडे असताना त्याच्या उजवीकडे काठीवर ध्वज लावण्यात यावा अथवा वक्त्याच्या पाठीमागे लावताना तो भिंतीवर वक्त्याच्या वरच्या बाजूस लावावा .
8)पुतळ्याच्या अनावरणासारख्या प्रसंगी ध्वज लावताना तो स्पष्ट दिसेल अश्या वेगळ्या जागी लावण्यात यावा
टीप: पुतळ्याचे अगर स्मारकाचे आच्छादन म्हणून ध्वजाचा वापर करू नये
9)ध्वज मोटारीवर लावायचा असेल तर तो मोटारीच्या पुढे बॉनेटच्या मध्यावर मजबूतपणे बसवलेल्या सळईवर लावण्यात यावा .
10)मिरवणूकीत अथवा संचलनाच्या वेळी ध्वज फडकत न्यावयाचा असेल तर तो चलनार्‍यांच्या उजव्या म्हणजेच खुद्द ध्वजाच्या उजव्या बाजूस असावा . अगर अशा प्रसंगी इतर आणखी ध्वजांची रांग असेल तर तो त्या रांगेच्या मध्यभागी पुढे असावा .
4. ध्वजाचा चुकीचा वापर :-
1) फाटलेला अथवा चुरगळलेला ध्वज लावता कामा नये .
2) एखाद्या व्यक्तीस अगर वस्तूस मानवंदना करण्यासाठी ध्वज खाली आणू नये .
3) दुसरा कोणताही ध्वज अगर पताका राष्ट्र्ध्वजाच्या वरच्या बाजूस अगर रष्ट्र्ध्वजावर आणि पुढे नमूद केलेले काही अपवाद सोडल्यास बरोबरीने लावू नये . तसेच ध्वज ज्या काठीवर फडकत असेल त्या काठीवर किंवा त्या काठीच्या वरच्या टोकावर फुले किंवा हार घालू नयेत .
4) तोरण, गुच्छ , अथवा पताका म्हणून किंवा शोभेसाठी ध्वजाचा कोणत्याही प्रकारे उपयोग करू नये . त्याचप्रमाणे इतर रंगीत कापडाचे तुकडे राष्ट्रध्वजासरखे दिसतील अशा तर्‍हेने जोडू नये .
5)वक्त्याचे टेबल झाकण्यासाठी अथवा व्यासपीठावर अच्छादन वा पडदा म्हणून राष्ट्रध्वजाचा वापर करू नये.
6)केशरी रंगाचा पट्टा खाली येइल अशा रीतीने ध्वज लावू नये .
7)ध्वजाचा स्पर्श जमिनीला होऊ देवू नये अथवा तो पाण्यावरून फरफटत नेऊ नये .
8) ध्वज फाटेल अशा पद्धतीने फडकाउ नये अथवा बांधू नये
5. गैरवापर :-
1)
ध्वजाचा कोणत्याही स्वरूपात आच्छादन म्हणून वापर करता कमा नये. सरकारमार्फत अथवा सेनादलामार्फत तसेच केंद्रीय निमलष्करी दलामार्फत काढण्यात येणार्या अंत्ययात्रांचे प्रसंगी यास अपवाद असतील
२)वाहन अथवा रेल्वेगाडी अगर जहाज यांच्या झडपांवर छतावर , बाजूंवर अथवा पाठीमागच्या बाजूस आच्छादन म्हणून ध्वजाचा वापर करू नये
३)ध्वज फाटेल किंवा तो मलिन होईल अश्या प्रकारे वापरू नये .
४) ध्वज फाटला असेल किंवा खराब झाला असेल तर तो कोठेही फेकून देऊ नये अथवा त्याचा अवमान होईल अशा रीतीने त्याची विल्हेवाट लाउ नये अथवा त्याचा अवमान करू नये . अश्या स्थितीत ध्वज खाजगीरीत्या शक्य तर जाळून किंवा त्याचा मान राखला जाइल अशा प्रकारे संबंधच्या सबंध नष्ट करावा
५)छताचे आच्छादन म्हणून
२)वाहन अथवा रेल्वेगाडी अगर जहाज यांच्या झडपांवर छतावर , बाजूंवर अथवा पाठीमागच्या बाजूस आच्छादन म्हणून ध्वजाचा वापर करू नये
३)ध्वज फाटेल किंवा तो मलिन होईल अश्या प्रकारे वापरू नये .
४) ध्वज फाटला असेल किंवा खराब झाला असेल तर तो कोठेही फेकून देऊ नये अथवा त्याचा अवमान होईल अशा रीतीने त्याची विल्हेवाट लाउ नये अथवा त्याचा अवमान करू नये . अश्या स्थितीत ध्वज खाजगीरीत्या शक्य तर जाळून किंवा त्याचा मान राखला जाइल अशा प्रकारे संबंधच्या सबंध नष्ट करावा
५)छताचे आच्छादन म्हणून
