RIGHT TO EDUCATION

भारतीय संविधानाच्या कलम 21-अ अंतर्गत 6 ते 14 वर्षे वयोगटातील बालकांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण उपलब्ध करण्याची तरतूद, बालकांसाठीच्या मोफत आणि सक्तीच्या शिक्षण अधिनियमात सविस्तर विशद केली आहे.
1 एप्रिल 2010 रोजी हा कायदा भारतात अस्तित्वात आला आणि शिक्षण हा प्रत्येक बालकाचा मूलभूत असत्याचे मान्य करणा-या 135 देशांच्या यादीत भारताला स्थान लाभले.

हा अधिनियम, 6 ते 14 वर्षे वयोगटातील बालकांसाठी शिक्षण हा मूलभूत हक्क असल्याचे मान्य करण्याबरोबरच प्राथमिक शाळेसाठीच्या किमान अटीही निर्धारित करतो.

• सर्व खाजगी शाळांमध्ये गरीब कुटुंबातील बालकांसाठी 25% जागा आरक्षित ठेवणे बंधनकारक आहे. (खाजगी – सार्वजनिक भागीदारीनुसार राज्याकडून नुकसान भरपाई प्राप्त)
• सर्व बिगरमान्यताप्राप्त शाळांमध्ये प्रवेशासाठी बालक अथवा पालकाची मुलाखत, डोनेशन अथवा कॅपीटेशन शुल्काची तरतूद करण्यास अथवा अशा प्रकारचे शुल्क आकारण्यास मनाई.
• प्राथमिक शिक्षण पूर्ण करेपर्यंत कोणत्याही बालकाला त्याच वर्गात ठेवणे, शाळेतून काढून टाकणे अथवा मंडळामार्फत घेतल्या जाणा-या परीक्षेत उत्तीर्ण होण्याची सक्ती करणे, यास मनाई.
• शाळेतून गळती झालेल्या बालकांना त्यांच्या समवयस्क विद्यार्थ्यांबरोबर शिक्षण देण्यासाठी विशेष प्रशिक्षणाची तरतूद.
• परिसरात देखरेख करणे, शिक्षणाची आवश्यकता असणारी बालके हेरणे तसेच त्यांना आवश्यक त्या सुविधा देण्याच्या दृष्टीने सर्वेक्षण करण्याची तरतूद.

शालेय प्राथमिक शिक्षणासाठी विद्यार्थ्यांचा शालेय प्रवेश, उपस्थिती आणि अभ्यासक्रम पूर्ण करणे याची जबाबदारी शासनाकडे सोपवणारा, हा जगातला अशा प्रकारचा पहिलाच अधिनियम आहे. इतर देशांमध्ये ही जबाबदारी पालकांवर सोपवली जाते.
भारतीय संविधानानुसार शिक्षण ही बाब संबंधित राज्यांच्या अखत्यारीत येते. या कायद्यान्वये केंद्र सरकारमार्फत उत्तम वित्तिय सहाय्य देण्याबरोबरच राज्य शासन आणि स्थानिक स्वराज संस्थांवर अंमलबजावणीची जबाबदारी सोपवली आहे.
या योजनेसाठी लागणा-या निधीबाबत अभ्यास करणा-या समितीच्या अंदाजानुसार या कायद्याच्या अंमलबजावणीसाठी येत्या पाच वर्षात 171,000 कोटी रूपये (38.2 दशलक्ष अमेरिकन डॉलर्स) इतका निधी लागणार आहे.

अधिक महितीसाठी पुढील बटनावर क्लिक करा 

प्रगतीपुस्ताकातील नोंदी

प्रगतीपुस्ताकातील नोंदी :

• प्रगतीपुस्ताकातील वर्णनात्मक नोंदीचा पुरावा शाळेत विद्यार्थ्यांच्या मूल्यमापन नोंदावही नामुण्याद्वारे ठेवावा यासाठी मूल्यमापन शिक्षक मार्गदर्शिका पृष्ठ ,क्र. ९१,९२ च्या नमुना ,तक्त्यात शेवटी किंवा विशेष प्रगती, आवड / छंद व सुधारणा याबाबतचे आवश्यक असे मुद्दे विद्यार्थी प्रतिसादानुसार सुस्पष्ट लिहावे किंवा 
• प्रगतिपुस्तकात विशेष प्रगती संदर्भात नोंदी करताना पुढील मुद्द्यांचा  करावा 

1. विद्यार्थ्याचा वारंवार दिसणारा उल्लेखनीय /प्रगतीदर्शक प्रतिसाद . 
2. शालेय विषयाच्या सर्वोत्तम प्रतिसादानुसार 
3. शालेय विषयाच्या उत्कृष्ट दैनंदिन निरीक्षण नोंदीच्या अनुषंगाने 
4. सहशालेय उपक्रम / परिपाठ स्पर्धेतील विशेष प्रगती / यशाच्या अनुरोधाने . 
5.  कला , कार्यानुभव किंवा शारीरिक शिक्षण सारख्या कलाकौशल्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण प्रात्यक्षिकाच्या सादरीकरनानुसार उदा. नृत्य / अभिनय / योगासने / चित्रकला 

•  आवड / छंद ; या संदर्भातील नोंदी पालक भेट, विद्यार्थ्यांसमवेत चर्चा , शाळेतील उत्स्फूर्त सहभाग , सहध्यायाच्या निरीक्षणावरून कराव्यात . 
• सुधारणा आवश्यक : नोंदी घेताना विद्यार्थ्यांचा वर्गातील सहभाग , लेखी किंवा साधन तंत्रांचा दैनंदिन निरीक्षणाच्या आधारे प्रगतीबाबत आवश्यक सुधारणा नोंदवाव्यात . 

------शुद्धलेखनाकडे लक्ष्य देण्याची गरज . 

------शाळेत नियमित उपस्तिथि आवश्यक 

संकलित मूल्यमापन

संकलित मूल्यमापन 

९. अतिरिक्त पूरक मार्गदर्शन

९. अतिरिक्त पूरक मार्गदर्शन 

८. इतर साधने

८. इतर साधने 

७. स्वाध्याय / वर्गकार्य

७. स्वाध्याय / वर्गकार्य :

हेतू : -

1. स्वयं अध्ययनास चालना मिळणे . 
2. प्राप्त ज्ञानाचे दृढीकरण होणे . 
3. प्राप्त ज्ञानाचे उपयोजन करता येणे 
4. चिकित्सक व सर्जनशील विचारला चलना  देणे. 
5. मुक्तोत्तरि प्रश्नांची उत्तरे लिहिण्याची सवय लावणे ,

नियोजन / पूर्वतयारी

1. वर्गाकार्य   

६. चाचणी

६. चाचणी :-

• हेतू :-

1. अभ्यासक्रमाच्या उद्दिस्थांच्या साध्यातेचा पडताळा घेणे 
2. विद्यार्थ्यांची लेखी अभिव्यक्ती तपासणे 
3. अध्ययन - अध्यापनातील उणीवा चुकांचा शोध घेणे 
4. माहितीचे उपयोजन करणे . 

• चाचणीचे स्वरूप :-

घटकाचे अध्ययन - अध्यापन पूर्ण झाल्यानंतर त्यातील अभ्यासक्रमाची उद्दिस्ट कितपत सध्या झाली याचा पडताळा घेण्यासाठी ,सरावासाठी नव मूल्यमापनासाठी चाचणी घेणे आवश्यक असते
चाचणीची स्वरूप व व्याप्ती चाचणीच्या उद्देशानुसार थोडी भिन्न आढळते .

• पूर्वतयारी :-

1. प्रत्येक सत्रात घटकाचे अध्ययन स्ध्यापन झाल्यानंतर आकारिक मूल्यमापनाची एक चाचणी घेणे अपेक्षित आहे या दृष्टीने वार्षिक नियोजन तयार करावे . 
2. प्रत्येक घटकाच्या पाठ्यान्शावर प्रश्न व त्याची उत्तरे लिहून तयार ठेवावीत . 
3. चाचणीमध्ये जीवनकौशल्ये , गाभाघाटक यावर आधारित काही प्रश्नांचा समावेश असावा 
4. प्रश्नपत्रिकेत वस्तुनिष्ठ , लघुत्तरी , दीर्घोत्तरी असे विविध स्वरूपाचे प्रश्न निश्चित करताना प्रश्नांची काठीण्य पातळीही लक्षात घ्यावी . 
5. अध्ययन अध्यापन पूर्ण झालेल्या भागावर आधारित प्रश्न सोडविण्याचा पुरेसा सराव द्यावा 

इयता 1ली व 2 री च्या दुसर्या घटकचाचणीच्या प्रश्नपत्रिका डाउनलोड करा

Button

५ . प्रकल्प

५ . प्रकल्प

हेतू :-

1. कृतीमधून आध्यायानाची संधी मिळणे 
2. प्राप्त ज्ञानाचे उपयोजन करता येणे 
3. दैनानादिन अनुभवातून अध्ययन होणे 
4. संधर्भ हाताळता येणे 
5. निरीक्षणाची सवय वाढविणे 

• प्रकल्प यादी तयार करताना घ्यावयाची काळजी :-

1. प्रकल्प विद्यार्थ्यांच्या वयोगटानुसार व इयत्तांच्या उद्दिष्टानुसार आसावा 
2. प्रकल्प इयत्तानिहाय पथ्य घटकांशी संबंधित असावा 
3. प[राकाल्पासाठी लागणारे साहित्य / माहिती विद्यार्थ्याला सहज उपलब्ध होईल याचा विचार करावा . 
4. प्रकल्प सहज सुलभतेने करता येईल आसा  असावा 
5.  लागणारा कालावधी एका सत्रात पूर्ण होईल अश्या स्वरूपाचा असावा . 

• पूर्वतयारी :-

1. प्रकल्पांची यादी तयार करणे . शैक्षणिक वर्ष्याच्या सुरुवातीलाच सर्व विषयातील प्रकल्पाची यादी तयार करावी . 
2. मुख्याध्यापकांनी सर्व शिक्षकांसी चर्चा करून अंतिम यादी निश्चित करावी . 
3. शाळा स्तरावर प्रकल्पांच्या प्रदर्शनाचे नियोजन व कार्यवाही करणे . 

•  प्रकल्पाची कार्यवाही :-

1. विद्यार्थ्यांना सर्व विषयातील प्रकल्पांची  दाखवावी . त्यामधून विद्यार्थ्यांशी विचारविनिमय करून प्रकल्प निवडावा . 
2. प्रत्येक विद्यार्थ्याने शिक्षणिक वर्ष्यात कोणत्याही विषयाचा किमान एक प्रकल्प करावा 
3. प्रकल्प कार्यवाहीसाठी शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना आवश्यक त्या प्रसंगी प्रसंगानुरूप मार्गदर्शन किंवा सहकार्य करावे व अधूनमधून कार्यवाहीचा आढावा घ्यावा .  इयत्ता सहावी ते आठविसाठ्ठी उपरोक्त मुद्यांना अनुसरून थोडक्यात  लिहून घ्यावी . 

• मूल्यमापन 

1. शिक्षकांनी ज्या दिवशी ज्या विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन केले त्याच दिवशी दैनिक टाचनात प्रकल्पाचे मूल्यमापन असा करावा ( जसे -  हजेरी क्र . …. ते…… च्या विद्यार्थ्यांचे प्रकल्प तपासले )
2. इयत्ता पहिली व इयत्ता दुसरीसाठी विद्यार्थ्याने केलेले काम आणि स्वानुभव कथन (थोडक्यात तोंडी माहिती ) यांचा विचार करून एकत्रित गुण द्यावेत 
3. इयत्ता तिसरी व चौथीसाठी विद्यार्थ्याने केलेला प्रकल्प माहिती आणि स्वानुभव कथन यांचा विचार करून गुणदान करावे 
4. इयत्ता पाचवी ते आठवीसाठी प्रकल्प माहिती , प्रकल्पातील सहभाग माहितीचे संकलन मांडणी अनुभव कथन या सर्वांचा एकत्रित विचार करून गुणदान करावे 

• प्रकल्पांचे प्रदर्शन :-

मुख्याधापाकांनी शाळेतील प्रकल्पांचे प्रदर्शन भरवावे सर्व मुलांना/पालकांना प्रदर्शन पाहण्यास निमंत्रित करावे .

४. कृती / उपक्रम

४. कृती / उपक्रम :-

हेतू :-

1. प्रत्यक्ष  अनुभवाची संधी देणे 
2. स्वयं अध्ययनाची संधी देणे 
3. सहाध्यायासोबत सहभागी पध्दतीने शिकण्याची संधी देणे 
4. स्वतःच्या गतीने शिकण्याची प्रेरणा देणे . 

पूर्वतयारी :-

• सत्राच्या आरंभी  पाठ्यांशाचे  लक्षात घेऊन कृती/उपक्रमाची  करावी . 
• आवश्यक साहित्याची जुळवाजुळव करावी 

कृती / उपक्रमाची कार्यवाही :

• पाठ्यान्शाचे स्वरूप लक्षात घेऊन कृती /  उपक्रम निश्चित करावेत 
• कृती/ उपक्रमाचा हेतू निश्चित करून कृती / उपक्रमाची रचना करावी 
• कृती/ उपक्रम घेत असताना विध्यार्थ्यांच्या प्रतिसादाचे अवलोकन करावे . संपादनाचा स्तर व काम करण्याची पध्दती लक्ष्यात घ्यावी . 

प्रत्यक्ष वर्गात घेतलेल्या कृती / उपक्रम यांची नोंद दैनिक टाचनात करावी . 

कृती / उपक्रमांचे मूल्यमापन :

• विध्यार्थी कृती / उपक्रम करताना सत्यत्याने त्याचे निरीक्षण करावे . वेळच्या वेळी मार्गदर्शन तसेच प्रोत्साहन द्यावे 
• अध्ययन अनुभवातून परिचित झालेल्या निवडक कृती / उपक्रमांचे विद्यार्थ्यांना पूर्व कल्पना देऊन . मूल्यमापन करावे . 

मूल्यमापनाचे निकष :-

• सहभाग 
• सातत्य 
• सफाईदारपणा

या निकषांचा विचार करून गुण द्यावेत व ते नोंदवहीत नोंदवावे . 

कृती व उपक्रमांचे नमुना उदाहरणे :-

कृती :-   

• वस्तू मोजणे   
• सूचनेनुसार कृती करणे 
• नकाशात ठिकाणे दाखवणे 

उपक्रम :-

          वर्गात दर आठवड्यास कथाकथन, गीत गायन , भाषण इत्यादींचे आयोजन  भेतीद्वारे माहिती मिळवणे व सांगणे 

• पोस्ट  ऑफिस
• बँक 
• बाजार 
• व्यावसाईक  

३. प्रात्यक्षिक / प्रयोग

३. प्रात्यक्षिक / प्रयोग

हेतू : -

1. विद्यार्थ्यांना स्वतः कृती करून शिकण्याचे संधी देणे . 
2. कृतीद्वारे संकल्पना / आशय समजून देणे . 
3. प्रात्यक्षिक प्रयोग करण्याचे कौश्यल्य , कृतीतील क्रम, अचूकता , सफ़ाईदारपणा इत्यादी क्षमता विकसित करणे . 
4. निरक्षण करणे, कार्य कारण संबंध शोधणे , पडताळा घेणे , निष्कर्ष काढणे , क्षमतांचा विकास करणे , इत्यादी . 

अध्ययन अनुभवासाठी प्रात्यक्षिक प्रयोगाचा विचार:-
  अभ्यासक्रमातील विषयांच्या उद्दिष्टांचा विचार करून सत्राच्या आरंभी प्रात्यक्षिक व प्रयोगाचे यादी करावी. दैनंदिन अध्यापनात आवश्यकतेनुसार विद्यार्थ्यांना वैयक्तिक/ गटात प्रात्यक्षिक व प्रयोगाद्वारे कृतियुक्त अनुभव द्यावेत

दैनंदिन अध्यापनात घेतलेल्या प्रयोगाची टाचन वहीत नोंद घ्यावी . 

प्रात्यक्षिक/ प्रयोगाद्वारे मुल्यामापानाचा विचार :

1. विद्यार्थ्यांना प्रात्यक्षिक / प्रयोगाची कल्पना द्यावी . 
2. यादीतील प्रात्यक्षिक/ प्रयोगापैकी एकच विचार मूल्यमापनासाठी करावा . 

निकष व गुनादानाचा विचार   :-

1. मूल्यमापन करताना कृतीतील क्रम , अचूकता, गती,  सफ़ाईदारपणा , साधने हाताळण्याचे कौशल्य , निरीक्षणे व नोंदीतील अचूकता , पडताळा घेणे , निष्कर्ष काढणे इ. निकषाचा विचार करावा . 
2. गुणदान करताना प्रत्येक निकषाचा वेगळा विचार न करता एकत्रितपणे विचार करून त्या त्या वेळेस गुणदान करावे . 
3. मार्गदर्शिकेतील परिशिष्ट-३ मध्ये दिलेल्या नमुन्यात गुण त्याच वेळी नोंदवावेत वेगळ्या कच्च्या नोंदी करू नयेत . 

इयत्ता गात निहाय प्रात्यक्षिक / प्रयोगाचा विचार 

(नमुना उदाहरणे )

• इयत्ता ३री व ४ थी 

1. कार्बन डाय -औकसैडचे गुणधर्म पडताळणे (प्रयोग)
2. उष्णतेच्या मदतीने विरघळण्याच्या  क्रीयेवरील परिणाम अभ्यासाने. 
3. खेळ , व्यायाम , योगासने याबाबतची प्रात्याक्षिके  

• इयत्ता ५ वी   ते ८ वी  

1. प्रतिकृतीच्या सहाय्याने सूर्यग्रहण, चंद्रग्रहण इत्यादी भूगोलिक घटनांचा अभ्यास करणे (प्रात्याक्षिके )
2. योगासने, सूर्यनमस्कार, मैदानी खेळ , काव्यात इत्यादी . (प्रात्याक्षिके )

२ . तोंडी काम

२ . तोंडी काम :-

• हेतू :-

1. बोलणे/संभाषण विकसित करणे 
2. वाचन कौश्यल्य विकसित करणे 
3. तोंडी हिशोब पडताळणी 

शासन निर्णयात सुचवलेले पर्याय
(प्रश्नोत्तरे , प्रकट वाचन , भाषण संभाषण , भूमिकाभिनय , मुलाखत , व गटचर्चा )

• तोंडी कामाची कार्यपध्दती :-

पूर्वतयारी :-
विषयनिहाय इयत्ता निहाय समान काठीण्य स्तर असलेल्या प्रश्नपेढ्या व प्रकट वाचनासाठी समांतर उतारे /परिच्छेद /वाचनपाठ तयार ठेवणे .

तोंडीकाम  प्रध्याण्याने कोणते व कसे याचा विचार :-
पाठ्यान्शाच्या स्वरूपानुसार तोंडी कामाच्या पर्यायाचा/माध्यमाचा विचार करावा .
जसे भाषा विषय - उतारा, गोस्त, परिच्छेद प्रकट वाचनासाठी
विषयसूची-भाषण संभाषणासाठी , चित्रे व मजकूर प्रश्नोत्तरांसाठी .

गणित :- संख्यांचे वाचन , उदाहरणांचे वाचन आकृत्यांचे वाचन , मापानाशी संबंधित बाबी , पाढे , सूत्रे , आलेख या संबंधाने बोलणे , हिशोब, तोंडी हिशोब करणे  इत्यादी .

विज्ञान, भूगोल :-
आकृत्या नकाशे, आलेख इत्यादींचे वाचन प्रश्नोत्तरे .

वर्गात घातलेल्या तोंदिकामाचा दैनंदिन टाचणात उल्लेख करावा 

मूल्यमापन कसे ? 

• गटात/ वैयक्तिक स्वरुपात घ्यावे . 
• तोंडी कामासाठी निवडलेले पर्यायी साधन वापरून सत्रातील एखाद्या आठवड्यात दररोज काही विद्यार्थ्यांचे या प्रमाणे सर्व विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन घ्यावे . 
• तोंडी कामासाठीचा पाठ्यांश , पर्याय व कालखंड या संबंधाने विद्यार्थ्यांना पूर्व सूचना द्यावी 
• तोंदिकामाचे मिळालेले गुण ज्या त्या वेळी गुनानोंद्पात्रकत नोंदवावे . (मार्ग्दर्शिकेतील नमुन्यात) अन्य तक्त्याचा वापर करू नये 
• निश्चित केलेल्या निकषांचा एकत्रित विचार करून गुणदान करावे . 

तोंडीकामातून मूल्यमापन (निकषांचा व गुणदानाचा विचार  )

तोंडी कामासाठी प्रकाट वाचन  प्रश्नोत्तरे तोंडी हिशोब हे पर्याय मूल्यमापनासाठी प्रामुख्याने वापरावेत 

इतर पर्याय ऐच्छिक राहतील . 

तोंदिकाम समृद्धीसाठी अन्य काही पर्याय :-

• सप्ताहातील एखादा दिवस वाचंदिन 
• परिपाठातून कथा, बातम्या , सुविचार, गोष्ट सांगणे . 
• प्रश्नमंजुषा , सामान्य ज्ञानाचे प्रश्न तसेच विषयज्ञानासंबंधी प्रश्नोत्तरे 
• प्रसंगानुसार विषय देऊन बोलण्याची संधी उपलब्ध करून देणे .  

१. दैनंदिन निरीक्षण

१. दैनंदिन निरीक्षण :

हेतू :- 

1. विद्यार्थ्यांच्या अध्ययन प्रक्रियेचा व सुप्त गुणांचा मागोआ घेणे 
2. शिकताना विद्यार्थ्यांनी वर्गात केलेली कृती किंवा दिलेला प्रतिसाद तसेच त्याचे वर्गाबाहेरील वर्तन याचे हेतुपूर्ण निरीक्षण करणे . 
3. दैनंदिन अध्ययन प्रक्रियेच्या निरीक्षणातून शिक्न्यातले अडथळे दूर करणे . 
4. विद्यार्थ्यांमध्ये असलेली शक्तीस्थळे/सामार्थ्यास्थळे शोधणे व त्याच्या विकासासाठी विशेष मार्गदर्शनाचे नियोजन करणे . 
5. व्यक्तिमत्व विकसनाचा आढावा घेणे (मुल्य , गाभाघटक , जिवनकौशल्य , काळ,आवड, छंद व गुण वैशिष्ट्ये . 

कार्यपद्धती :-

• विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याकडे डोळसपणे लक्ष्य द्यावे . त्याचे शिकणे व वागणे यांचे जाणीवपूर्वक निरीक्षण करावे. 
• चांगल्या बाबींचे कौतुक करावे , प्रोत्साहन द्यावे अडथळे उणीवा , वेळच्या वेळी दुरुस्ती करण्याचा प्रयत्न करावा . 
• नोंदीचा मुलाच्या संवेदनशील मनावर परिणाम होऊ नाहे याची काळजी घ्यावी . त्या दृष्टीने सकारात्मक नोंदी कराव्यात . 

नमुने उदाहरणे :-

• त्रुटी /उणीवा /अडथळे/या संबंधाने 

भाषा :- 

• वाचताना अक्षरे/ शब्द वगळतो /वगळते . 
• क्रम बदलून वाचताना अडखळतो / अडखळते . 
• श्रुतलेखानात 'र ' च्या जोडाक्षारांमध्ये गोंधळतो /गोंधळते . 

गणित :-

• क्रमाने संख्या वाचताना संख्या गाळतो / गाळते . 
• संख्यांचे श्रुतलेखन करताना अंकांची अदलाबदल होते . 

परिसर अभ्यास / सामान्य विज्ञान :

• स्वच्छताविषयक सवयींकडे लक्ष देणे आवश्यक . 

वैशिष्ट्यपूर्ण नोंदी :__

भाषा :-

• बोलताना म्हणी , वाक्प्रचारांचा चपलखपणे वापर करतो /करते 
• पाठ्यापुस्ताकाशिवाय इतर पुस्तके वाचतो /वाचते . 
• दिलेला विषय वेगळेपणाने लिहितो / लिहिते . 
• स्वतःचे म्हणणे प्रभावीपणे मांडतो /मांडते . 

गणित :-

• उदाहरणे गतीने सोडवतो/सोडविते 
• उदाहरणे सोडविताना नवीन रीत वापरतो/वापरते . 
• संख्यांवर प्रभुत्व आहे . 
• परिणामांवर आधारित उदाहरणे गतीने सोडवितो/सोडविते . 
• गणिती कोडी सोडविण्यात रुची दाखवितो / दाखविते 

विज्ञान :-

• प्रयोग सफाईदारपणे  करतो/करते .
• प्रत्येक काम करताना शास्त्रीय बाबी पडताळून काम पूर्ण करतो . 
• दैनंदिन कामातून पर्यावरण, स्वच्छता या बाबींकडे कटाक्षाने लक्ष देतो . 

कला /कार्यानुभव/शारीरिक शिक्षण :-

• प्रात्याक्षिके  सफाईदारपणे करतो/करते . 
• नाविन्यपूर्ण रचना, मांडणी करतो/करते . 
• गतीने व अचूकपणे काम पूर्ण करतो/करते . 
• श्रमाचे कोणतेही काम करताना लाजत नाही . 

भूगोल :-

• नकाशावाचन अचूक करतो/करते . 
• खगोलीय माहिती आवडीने जमवतो . 

नागरिक शास्त्र :-

• सुरक्षिततेचे नियम पाळतो/पळते 
• बिबिध संस्थांची माहिती मिळवतो ,रचना समजून घेतो/घेते 
• लोकशाही मुल्यांचा आदर करतो / करते 
• राष्ट्रीय मुल्यांचा  आदर करतो /करते . 
• राष्ट्रीय संपत्तीची जपणूक करतो . 
• राष्ट्रीय प्रतीकांचा आदर करतो . 
• सुरक्षिततेची खबरदारी घेतो . 

इतिहास :-

• महापुरुषांची चरित्रे वाचतो . 
• गावाच्या इतिहासाबद्दल कुतूहल आहे . 

इतर (व्यक्तिमत्व विकासानासंदर्भात नोंदी ):-

• मित्रांशी प्रेमाने वागतो . त्यांना मदत करतो/करते . 
• वडीलधार्या व्यक्तींशी आदबीने वागतो/वागते 
• परिसरातील घडामोडी संबंधाने भरभरून बोलतो /बोलते . 
• खेळताना सांघिक भावना दिसून येते . 
• शिकताना का? कसे ? असे प्रश्न खूप विचारतो/विचारते 
• इतरांच्या मतांचा आदर करतो /करते . 
• आपले म्हणणे नेमके व कल्पकतेने मांडतो /मांडते . 
• 
  

विद्यार्थी अभिलेखे

विद्यार्थी अभिलेखे :

विद्यार्थी संचिका (PORT FOLIO ):

              विद्यार्थ्याचे अध्यन म्हणजे त्यांना दिलेल्या सुनियोजित अनुभवांचे जंत्री असते . शिकत असताना ते विविध कृती खाऋटाट. पात्यांशाच्या स्वरूपावरून शिक्षक कृती , उपक्रम, प्रात्याक्षिके ई. चे नियोजन करत आषाटाट. प्रत्येक विषयातील कृती, उपक्रम, प्रात्याक्षिके, स्वाध्याय यांचे स्वरूप वेगवेगळे असते या प्रत्येक घटकातील विद्यार्थी प्रतिसादाची , त्यांनी केलेल्या कामाची दाखल घेऊन टंचा संचय - संग्रह करणे आवश्यक आहे . 
               बिद्यार्त्यानी वर्षभरात केलेल्या निवडक विशेष कृती नाविन्यपूर्ण उपक्रम प्रात्याक्षिके स्वाध्याय यांचा संग्रह विद्यार्थी संचिकेत करणे आवश्यक आहे विद्यार्थ्यांनी केलेले रंगकाम कोलाज प्रतिकृती शब्दसंग्रह, सर्जनशील लेखन, जमा केलेले साहित्य , एतिहासिक , व भौगोलिक संदर्भ कात्रणे आकृत्या आलेख रेखाटणे , माहिती , चित्रे , फोटो यांचा वैविध्याने केलेला संचय या सर्वांचा विद्यार्थी संचिकेत समावेश करता येईल . 
                विद्यार्थी संचीकेद्वारे विद्यार्थ्य्नच्या शिकण्याच्या सवई , अडथळे, त्यांचे चंद, शिकण्याचा कल , शिकण्यातील प्रगती यांचा आवश्यक व मूर्त पुरावा विद्यार्थी, शिक्षक व पालक यांना मिळेल . 

विद्यार्थी संचीकेबाबत खालील बाबी लक्षात घने आवश्यक आहे . :

•  प्रत्येक विद्यार्थ्यांची संचिका स्वतंत्र ठेवणे बंधनकारक आहे 
• विद्यार्थ्यांची संचिका एकाच शैक्षणिक एय़ाट्टेफूऋटी मर्यादित असते . पुढील वर्षी नवीन इयत्तेत नवीन संचिका तयारी करावी 
• संचिकेत विद्यार्थ्यांनी केलेल्या विशेष व सर्जनशील कृती - उपक्रम, उल्लेखनीय गोष्टी यांचा समावेश करावा 
• वरच्या वर्गातील विद्यार्थ्यांनी शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली संचिका तयार करावी 
• या संचिकेत जतन केलेल्या बाबीवरून विद्यार्थ्यांच्या अध्यन सवाई, सरांशिलता , चंद, अभिरुची , प्रगती, अडथळे यांबाबत विशेष दाखल घेता य़ेईळ. वर्णनात्मक नोंदीसाठी यांचा वापर करता येईल 
• सन २०१२-१३ या शैक्षणिक वर्षापासून विद्यार्थी संचिका ठेवावी . 

संचिकेची अनुक्रमणिका (उदाहणादाखल )

अ . क्र .    संचिकेत समावेश केलेली बाब                               विषय 

१           निवडक निबंध/सर्जनशील लेखन                          भाषा 

२     कोलाज कामे/चित्र / नाट्य/शिल्पे                  कला , कार्यानुभव 

३           वन्य प्राण्यांची माहिती/छायाचित्रे                          भूगोल 

४        माहिती भरलेला नकाशा /नवीन रेखाटन        इतिहास , भूगोल 

५        सूत्र /  मोडेल / साहित्य निर्मिती                               विज्ञान 

६       भूमितिक आकार काढून चिकटवणे / सूत्रे                गणित 

• वर्षाखेरीस संचिकांचे प्रदर्शन भरवावे . ते पालक व शाळा व्यवस्थापन समिती सदस्यांना दाखवावे 
• वर्षाखेरीस हि संचिका विद्यार्थ्यांना परत करावी . 

     

आकारिक मूल्यमापन

आकारिक मूल्यमापन :

सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापनान्तर्गत वर्षभरात प्रत्येक सत्रात आकारिक व् सकलित मूल्यमापन करावयाचे आहे।शासन   निर्णयात आकारिक व् संकलित मुल्यामापानाचा  भारांश  निश्चीत करुन   दिलेला आहे . आकारिक साधन तंत्रांना योग्य भारांश देण्यासाठी आणि मूल्यमापनाची प्रक्रिया वस्तुनिष्ठ स्वरुपात पार पाडण्यासाठी शिक्षकांनी आपल्या विषयांच्या अध्यायन- अध्यापनाचे  व मुल्यामापनाचे नियोजन करणे आवश्यक आहे. यासाठी मार्गदर्शक मुद्दे पुढीलप्रमाणे आहेत . 

पूर्वतयारी :

१ शिक्षकांनी संबंधित विषयाचा संपूर्ण अभ्यासक्रम . पाठ्यपुस्तके , हस्तपुस्तिका , / मार्गदर्शिका यांचा अभ्यास करावा . 
२ पाठ/ घटकनिहाय  अध्ययन- अनुभव देण्यासाठी आणि मूल्यमापन करण्यासाठी कोणकोणती साधन तंत्रे वापरायची याची निवड करावी 
३ सर्वसाधारणपणे खालीलप्रमाणे साधन तंत्रांचे नियोजन करता येईल 

    नियोजन पाहण्यासाठी पुढील लिंकवर CLICK  करा CLICK ON ME    CLICK ON ME 
html>

अ . क्र .	विषय	निवडायची साधने
१	मराठी (हिंदी , इंग्रजी ) गणित	१. दैनंदिन निरीक्षण  २. तोंडी काम ३. लेखी चाचणी ४. उर्वरित साधनांपैकी किमान दोन
२	भूगोल, सामान्य विज्ञान , परिसर अभ्यास	१. दैनंदिन निरीक्षण २.  लेखी चाचणी ३. प्रयोग/ प्रात्यक्षिक ४. उर्वरित साधनापैकी किमान दोन
३	इतिहास व नागरीशास्त्र	१. दैनंदिन निरीक्षण २.  लेखी चाचणी ३. उर्वरित साधनापैकी किमान तीन
४	कला , कार्यानुभव , शा . शी .	१. दैनंदिन निरीक्षण २. प्रात्यक्षिक ३. कृती / उपक्रम

भारांश निश्चिती :

१ . दैनंदिन निरीक्षण हे साधन सर्व विषयासाठी वापरणे अनिवार्य आहे; पण या साधनास गुण द्यायचे नाहीत त्यामुळी वेगळा भारांश देण्याची गरज नाही . 
२. निवडलेल्या उर्वरित साधनांसाठी संबंधित विषयाची उद्दिष्टे लक्षात घेऊन भारांश निश्चित करावा निवडलेल्या सर्व साधनांचा एकत्रित भारांश आकारिक मूल्यमापनाच्या एकूण भारांशा एवढा असावा 
३. विद्यार्थ्यास कोणत्याही एका विषयाचा प्रकल्प निवडण्याचे स्वातंत्र्य आहे . विद्यार्त्याने ज्या विषयाचा प्रकल्प निवडला नसेल त्यांच्यासाठी प्रकाल्पा ऐवजी अन्य साधन निवडावे व प्रकल्पाचा भारांश त्या साधनास द्यावा . 
४. विषयनिहाय निवदेली साधन तंत्रे  व त्यांचा भारांश वर्गातील सर्व विद्यार्थ्यांसाठी सारखाच आसेल (विशेष गरजा असणारी मुले व मुद्दा क्र . ३ च्या परिस्थितीत लवचिकता द्यावी )
५. एकाच वर्गासाठी निवडलेल्या सारख्याच साधन तंत्रांचा वेगवेगळ्या विषयांसाठी भारांश वेगवेगळा असू शकतो . (विषयाची उद्दिष्टे व पाठ्यान्शाचे स्वरूप यानुसार भारांश बदलू शकतो )

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

आकारिक मूल्यमापनासाठी वापरावयाची साधन तंत्रे :--
(खालील साधन तंत्रांवर  click करा )

1. दैनंदिन निरीक्षण 
2. तोंडी काम 
3. लेखी चाचणी 
4. प्रयोग / प्रात्यक्षिक 
5. कृती/उपक्रम 
6. प्रकल्प 
7. स्वाध्याय 
8. इतर 

वार्षिक नियोजन

वार्षिक नियोजन :

शिक्षणाची औपचारिक व्यवस्था सक्षम नागरीक घडविण्यासाठी निर्माण करण्यात आली आहे य व्यवस्थेतील नियोजनाचा भाग  म्हणुन राष्ट्रिय शैक्षणिक धोरण ,अभ्यासक्रम, इयत्तानिहाय पाठ्यक्रम  व पाठ्यपुस्तकें यची निर्मिति करण्यात येते। 

   वर्गस्तरावर धोरण  व अभ्यासक्रमातील अपेक्षांना निश्चित केलेल्या पाठ्यक्रमाच्या पाठ्यपुस्तकांच्या मदतीने मूर्त रूप द्यावे लागते 

व्यापक अपेक्षा  व मर्यादित वेळ  यांचा विचार करते प्रत्येक कार्य यशश्वीपणे पूर्ण  करताना  पूर्वतयारिस नियोजनास जेवढे महत्व आहे तेवढेच  महत्व आपल्या वर्गस्तरावरील नियोजनास आहे।  यासाठी शिक्षक म्हणून आपल्या वर्गाचे नियोजन करतांना प्रमुख्याने  तिन टप्प्यात विचार करावा  १. वार्षिक नियोजन २. मासिक नियोजन . ३. दैनिक नियोजान 

* वार्षिक नियोजन करताना खालील बाबी लक्षात घ्याव्यात 

1. अभ्यासक्रमाचे वाचन 
2. सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन मार्गदर्शिका पुस्तिकेचे वाचन 
3. पाठ्याक्रामाचे वाचन 
4. पाठ्यपुस्तकाचे वाचन 
5. घ्यावयाचे सहशालेय उपक्रम 

वरील संदर्भाच्या अनुशंघाने वाचन व मनांन  करावे . 

 प्रत्येक सत्राखेरचा कालावढे हा संकलित मूल्यमापनासाठी तसेच सराव समृद्धीसाठी काही काल राहील हे पहवे. 

इयत्तेसाठी निश्चित केलेल्या पाठ्याकारामारील पथ्य घटकाची / पाठांची कार्यवाहीच्या सोयीच्या दृष्टीने उपलब्ध महिन्यामध्ये स्थूल स्वरुपात विभागणी करावी . यासाठी आपणास पुढील आराखडा वापरता यॆइल . 

https://www.dropbox.com/sh/ydm8au6yo7o88pe/AADGQF5Cw0IMJNxT_coL1dS2a

दैनिक टाचन

दैनिक टाचन :

दैनिक नियोजन म्हणजे मासिक नियोजनात निश्चित केलेल्या मुद्यांचा वर्गाध्यापानात प्रत्यक्ष वापर यासाठी पुढील नमुना टाचन  महणून वापरता येईल .

नमुना पाहण्यासाठी पुढील लिंकवर CLICK  करा CLICK ON ME


टीप : विविध शैक्षणिक अनुभव दिल्यानंतर अनौपचारिकरित्या वापरल्या गेलेल्या मूल्यमापन साधन तंत्राचे नाव मूल्यमापनाची साधन तंत्रे या शीर्षकाखाली नमूद करावे .

दिवसभरातील विशेष बाबी : या ठिकाणी शिष्यवृती परीक्ष्य अतिरिक्त पूरक मार्गदर्शन , वयानुरूप दाखल केलेल्या मुलांच्या विशेष शिक्षणाकरिता  केलेले काम तसेच एखाद्या विध्यार्थ्याचे विशेष दाखल घेण्याजोगे वर्तन किंवा वेगळा प्रतिसाद आढळून आल्यास त्याची नोंद दिवसाखेर करावी

मासिक नियोजन

मासिक नियोजन :

मासिक नियोजन करताना महिनानिहाय निश्चित केलेल्या पाठ /घटक /उपघाटकांच्या  अनुषंगाने अध्ययन सुलभ होण्यासाठी व निश्चित हेतू / उद्धिष्ट पुर्तीसाठीचे क्रमवार मुद्दे निश्चित करावेत . मुद्दे निश्चित झाल्यानंतर अध्यन अनुभवाचे स्वरूप निश्चित करावे . अध्यानानुभावाचे  स्वरूप निश्चित करताना अध्यापनपद्धती , लागणारे साहित्य , आवश्यक व उपलब्ध तासिका यांचा विचार करावा . अध्ययन अनुभवाचे स्वरूप निश्चित करताना त्यामध्ये आकारिक मुल्यामापानासाठीची साधनतंत्रे  प्रतिबिंबित झाल्याचा आपणास प्रतेय येईल . पाठ, घटक शिकणे - शिकवणे सुरु असताना त्याच साधन तंत्राच्या  मदतीने मूल्यमापन करणार आहोत म्हणजेच मूल्यमापनासाठी आकारिक मुल्यामापानात सुचविलेली साधनतंत्रे वापरणे अवघड किंवा वेगळे नाही हे लक्षात येईल या अध्ययन अनुभवासाठी पुढील आराखडा वापरता येईल

आराखड्यासाठी पुढील लिंक बटन वर CLICK  करा  CLICK ON ME

माझा वर्ग

शैक्षणिक संधीची समानता 

• मुलींचे शिक्षण 

• विशेष गरजा असणा-या मुलांचे शिक्षण 

• अनुसूचित जाती जमातीतील मुलांचे शिक्षण 

• अल्पसंख्यांक मुलांचे शिक्षण 

• शाळाबाह्य मुलांचे शिक्षण 

• स्थलांतरित मुलांचे शिक्षण 

शैक्षणिक गुणवत्ता संवर्धन 

• शिक्षक व्यक्तिमत्व विकास 

• विध्यार्थी उपस्थीती

• वर्ग व्यवस्थापन  (१) (२) (३)

• अध्ययन अध्यापन प्रक्रिया 

• अपेक्षित मुलभूत कौशल्याबाबत विद्यार्थ्यांची प्रगती  

• शिक्षक- विध्यार्थी, विध्यार्थी- विध्यार्थी  आंतरक्रिया

• मूल्यशिक्षण व जीवनकौशल्य  विकसन 

• विशेष प्राविण्यासाठी विविध स्पर्धा सहभाग 

• सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन 

• विद्यार्थ्यांची शैक्षणिक संपादणूक  

आयुष्यात यशस्वी होण्यासाठी तीन महत्वाच्या गोष्टी आपण समजून घ्यायला हव्यात. पहिली म्हणजे माणसाला इच्छा हवी ; दुसरी तिचा ध्यास घ्यायला हवा आणि तिसरी म्हणजे ती पूर्ण होईल आस दृढविश्वास हवा …. 

माझी शाळा

•  शालेय भौतिक व शैक्षणिक सुवीधा 

• शाळा  ईमारत

• विशेष गरज असणाऱ्या मुलांसाठी सुविधा 

• स्वच्छतागृह 

• स्वयंपकगृह/ किचनशेड 

• फर्नीचर 

• पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था 

• विद्युत सुविधा 

• संरक्षक भिंत

• कचरा व सैंडपाणि व्यवस्थापन 

• शालेय बाग 

• ग्रंथालय 

• प्रयोगशाला 

• शाला सजावट 

• शैक्षणिक साहित्य उपलब्धता 

• शैक्षणिक तंत्रद्न्यानाची उपलबधता 

• कला कार्यानुभव व खेल साहित्य

• खेळाचे मैदान 

• शालेय अभिलेख व दप्तर 

• वित्तीय व्यवस्थापन 

• मुख्याध्यापक 

• देखभाल दुरुस्ती  

• लोकसहभाग 

• शाळा व्यस्थापन समिती 

• पालक -शिक्षक संघ 

• माता पलक संघ 

• शालेय पोषण आहार समिती 

• शाला आणि समाज सहसंबंध  

शाळा  म्हणजे कही फ़क़्त इमरत नहीं किंवा  शिक्षाक व् मुलांनी फ़कत एकत्र येण्याची जागा  नही. मुलांच्या शिक्षणासाठी व् विकासासाठी तीं  इक वैशिष्ठ्यपुर्ण ख़ास जगा आहे मुलांच्या विचारांना  आकर देणारी द्न्यानाला साकार  स्वारूप देणारी ती  जागा  आहे  जि त्यांची कुतूहल जागे  करून  त्यांना सक्रीय बनवते ती  त्यांच्या मानात प्रश्न  निर्मान कराते  व् उत्तर शोधायला व समस्या जाणून  घ्यायला प्रेरणा  देते.  शाळा  मुलांना वतावरणशी  सामररस होत  भविष्य  घडवायला मदत करते  

स्वभाविकपणे शाळेवर या सर्वांची मोठी जबाबदारी आहे त्यामुळेच शिकणे  व् शिकवणे  हे  ऐक नित्याचे क़ाम न  होता ते  ऐक सर्वांगसुंदर आनंददायी अनुभव असावे असे  शाळेचे वातवरण आसाने  महत्वाचे आहे शाळेच्या  भौतिक वातावरण फक्त  शाळेची इमरत व त्यातील जागाच येतात असे नाही , तर बाहेरचे  मैदान व सुशोभित बगीचा यांचा मुलांचे अनुभव समृद्ध करण्यामध्ये मोलाचा वाटा  असतो … 

शालेय भौतिक व शैक्षणिक सुवीधा 

शाळा  ईमारत

• शाळा इमारतीमध्ये प्रत्येक शिक्षकांकरिता स्वतंत्र वर्गखोली उपलब्ध असावी 
• मुख्याध्यापक खोली /कार्यालय उपलब्ध असावे 
• ग्रन्थालयासाठी स्वतंत्र खोली असावी 
• प्रयोगशाळेसाठी स्वतंत्र खोली असावी / पर्यायी व्यवस्था असावी 
• अग्निशमन व्यवस्था पुरेश्या प्रमाणात उपलब्ध असावी 

 

विशेष गरज असणाऱ्या मुलांसाठी सुविधा 

• सर्व इमारतींना हंड्रेलससह राम्पची सुविधा असावी 
• विशेष गरज असणाऱ्या मुलांसाठी कमोड टोयलेट / कमोड चेअर सह आवश्यकतेनुसार इतर सुविधा उपलब्ध असाव्यात 

स्वच्छतागृह

• शाळेमध्ये मुलामुलींसाठी निकषांनुसार पुरेश्या पाण्याच्या सुविधेसह स्वतंत्र स्वच्छतागृह असावे 
• सर्व स्वच्छतागृहांची जंतुनाशके वापरून नियमित स्वच्छता  असावी 

स्वयंपकगृह/ किचनशेड 

• शालेय पोषण आहार योजनेसाठी सुरक्षित अंतरावर किचनशेड उपलब्ध असावे 
• किचनशेडमध्ये पुढील सुविधा व सामुग्री पुरेश्या प्रमाणात उपलब्ध असाव्यात  -- धान्य साठविण्यासाठी कोठी , अन्न शिजविण्यासाठी व वाटपासाठी भांडी व ग्यास सिलेंडर / शेगडी / चूल इ . 

फर्नीचर 

•   विध्यार्थ्यांकारिता पुरेश्या प्रमाणात बस्कर पट्ट्या / पाट  उपलब्ध असावेत 
• इ. ५ वी ते ८वी  च्या विद्यार्थ्यांसाठी पुरेसे बेंचेस उपलब्ध असावेत 
• मुख्याध्यापकांसह शिक्षक सनखेइतके टेबल खुर्च्या व कपाटे उपलब्ध असावेत 
• इतर आवश्यक फलक उपलब्ध असावेत 
• प्रत्येक वर्गाखोलीत विद्यार्थ्यांच्या  वापरासाठी जमिनीलगतचे फळे असावेत 

पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था 

• पिण्याच्या स्वच्छ व निर्जंतुक पाण्याची कायमस्वरूपी सोय असावी 
• पाणी साठवण्यासाठी साळेत माठ / पिंप / टाकी इ. उपलब्ध आहेत व पाणी पिण्यासाठी ओगाराळे , ग्लास  पुरेश्या प्रमाणात उपलब्ध असावेत 
• पिण्याच्या पाण्याची तपासणी नियमित केली जात असून पाण्याच्या टाकीची स्वच्छता ठेवलेली असावी 

विद्युत सुविधा 

• सर्व वर्ग खोल्यांमध्ये पुरेशी प्रकाश योजना व पंखा या सुविधांसाठी  मीटर सह विद्युतीकरण किलेले असावे 
• शैक्षणिक विद्युत उपकरणे वापरण्यासाठी व शालेय परिसरात आवश्यक ठिकाणी विद्युतीकरणाची सोय असावी 

संरक्षक भिंत

• शाळेच्या इमारतीस प्रवेशद्वार